Ιστορία του Τοπλού μέρος Β’

Η ακμή της μονής μετά την ανοικοδόμησή της

Μέσα στο πέρασμα των αιώνων τα ίχνη για την ακριβή περίοδο που ανοικοδομήθηκε η μονή χάνονται και μόνον μέσα από τους θρύλος μπορούμε να μάθουμε κάποια από τα στοιχεία που ίσως είναι αληθινά. Πάντως είναι σίγουρο ότι κατά την πρώτη περίοδο η μονή απέκτησε μεγάλη περιουσία και κατά συνέπεια είχε και πολλά μετόχια όχι μόνο κοντά στην περιοχή της αλλά σε όλο σχεδόν το νομό. Υπάρχει στο χωριό Κριτσά της επαρχίας Μεραμβέλου εκκλησία τιμώμενη στο όνομα της Θεοτόκου που έχει την επιγραφή «Η Κυρία η Ακρωτηριανή» και κατά τον Ξανθουδίδη είναι μια εκκλησία της ίδιας χρονικά περιόδου με τη μονή Τοπλού και πρέπει ακόμα να ήταν μετόχιο της ίδιας μονής. Πάντως τα κτήματα καταλάμβαναν πολύ μεγάλη έκταση πάνω στην οποία υπάρχει και κάποια παράδοση για τον τρόπο απόκτησής της η οποία όμως είναι περισσότερο στα όρια του θρύλου και λιγότερο αν όχι και καθόλου στα όρια της ιστορικής πραγματικότητας. Τα όρια της μονής καταλάμβαναν από την περιοχή Ανάλουκας και όλο το ακρωτήριο Κάβο Σίδερο

Η πρώτη καταστροφή της μονής και η ανακαίνισή της. Ο ηγούμενος Γαβριήλ Παντόγαλος.

Το 1612 κατά την πληροφορία που μας δίνει ο Gerola, η μονή ερημώνει από φυσική καταστροφή που πιθανότατα πρέπει να ήταν σεισμός και λόγο της καταστροφής αυτής περιέρχεται σε ερήμωση. Σ’ αυτή τη χρονική στιγμή ηγούμενος είναι ο Γαβριήλ Παντόγαλος ο οποίος αναλαμβάνει να βγάλει εις πέρας τις δυσκολίες που προκύπτουν από μια ανακαίνιση και ν’ αναστηλώσει το ερειπωμένο μοναστήρι. Μάλιστα ο Ρέκτωρας (Νομάρχης) Σητείας της Ενετικής διοίκησης Νικόλαος Μπάμπλη ενημερώνει με έγγραφό του με ημερομηνία 5 Νοεμβρίου 1612 την ενετική σύγκλητο για το γεγονός και εκείνη με τη σειρά της στέλνει προς τη μονή οικονομική βοήθεια 200 δουκάτων. Από το κείμενο του Gerola μαθαίνουμε ότι η μονή από την αρχή, πριν δηλαδή από την ανακαίνιση, ήταν υπό μορφή φρουρίου όχι τόσο για θρησκευτικούς αλλά για στρατιωτικούς λόγους, και γι’ αυτό η σύγκλητος προσπαθεί να βοηθήσει τη μονή με ένα αρκετά μεγάλο ποσό που ήταν αυτό των 200 δουκάτων. Δεν είναι λίγες οι φορές, από την εποχή ακόμα του Βυζαντίου, να χρησιμοποιούνται οι μονές και για στρατιωτικούς λόγους, με τη μορφή της φρουριακής κατασκευής για την προστασία τόσο της ίδιας όσο και της όλης περιοχής από τους εκ θαλάσσης κινδύνους. Φαίνετε ακόμα ότι η ζημιά που υπέστη η μονή ήταν αρκετά μεγάλη τη στιγμή που ο ηγούμενος Γαβριήλ δεν αρκείται μόνο στην οικονομική δυνατότητα της μονής, αλλά επικαλείται τα φιλάνθρωπα αισθήματα των πιστών και πέρα τούτου καταφεύγει και στο να ζητήσει τη βοήθεια της Ενετικής συγκλήτου.
Λογικά η φυσική καταστροφή πρέπει αν ήταν ο καταστροφικός σεισμός του 1612 κατά τον οποίο η ζημιές ήταν πάρα πολλές και η δύναμή του σεισμού τέτοια που πολλά πλοία καταποντίστηκαν μέσα στα λιμάνια.

Ο Γαβριήλ Παντόγαλος κατήγετο από ευγενική και πλούσια οικογένεια της πόλεως της Σητείας, υπάρχει νεότερη άποψη ότι κατάγονταν από το Χάνδακα αλλά μόνο στοιχείο γι’ αυτό είναι ότι το όνομα της οικογένειά του συναντάται και στην περιοχή του Χάνδακα. Εικάζεται ότι γεννήθηκε το 1585. Τα εγκύκλια γράμματα έμαθε στην Σητεία από το σοφό Γεώργιο Κολυβά ο οποίος κατάγονταν από τη Ρόδο και μετά την εκδίωξή του από τον Σουλεϊμάν το μεγαλοπρεπή μετέβη στη Σητεία.
Στη συνέχεια χειροτονηθείς διάκονος εστάλη από τη μονή στο Χάνδακα σε μετόχιο εκεί για περατώσει και τις σπουδές του στη Σιναϊτική Σχολή. Λόγο ότι δεν έμεινε ευχαριστημένος έγραψε στον Πατριάρχη Αλεξανδρείας Κύριλλο Λούκαρι για να πάει στην Αίγυπτο. Από την απάντηση του πατριάρχη πήρε την απόφαση να παραμείνει στο Χάνδακα και να προσφέρει τη διακονία του στη μονή.

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο Γαβριήλ ήταν ένας άνθρωπος με πολύ μεγάλη μόρφωση και μπορούμε να το διαπιστώσουμε από τις κτητορικές επιγραφές της μονής οι οποίες είναι δικά του έργα. Οι επιγραφές αυτές βρίσκονται εντοιχισμένες στο αριστερό μέρος της εισόδου της εκκλησίας της μονής Τοπλού. Είναι έργα ποιητικά που δείχνουν την ικανότητα αλλά και τη μόρφωση του Γαβριήλ.

Οι επιγραφές της εισόδου

Με την ευκαιρία της αναφοράς των επιγραφών που φέρουν το όνομα του Γαβριήλ μπορούμε να δούμε τις τέσσερις επιγραφές που βρίσκονται εντοιχισμένες στην είσοδο του ναού της Μονής Τοπλού.
Είχαμε αναφέρει σε προηγούμενη αναφορά την ύπαρξη ανάγλυφων επιγραφών στην είσοδο του μοναστηριού και αναφέραμε την ανάγλυφη εικόνα της Θεοτόκου η οποία με πολλές δυτικές επιδράσεις παρουσιάζει την Θεοτόκο ιστάμενη και την προσφωνεί σαν την ΚΥΡΊΑ ΑΚΡΩΤΗΡΙΑΝΗ και παρακάτω ΜΡ ΘΥ Η επιγραφή είναι ασφαλώς της περιόδου της ενετικής κυριαρχίας και μπορούμε να εξάγουμε το συμπέρασμα αυτό από τις πολλές δυτικές επιδράσεις που φέρει.
Στη Συνέχεια ο επισκέπτης μπορεί να παρατηρήσει δύο επιγραφές έργα του μεγάλου ανακαινιστή και ηγουμένου της μονής Γαβριήλ Παντόγαλου.Η μία από τις δύο αυτές επιγραφές έχει να κάνει με την ίδια τη μονή και αναφέρει τα ακόλουθα εγγραμμένα με κεφαλαία χαρακτά γράμματα:

Ο ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΠΡΟΣΤΑΤΗΣ
ΟΥΡΕΩΣ ΑΙΠΥΤΑΤΟΙΟ, ΚΟΡΗ, ΛΑΑΝ ΔΙΧΑ ΧΕΙΡΩΝ
ΤΜΗΘΕΝΤ’ ΑΦΡΑΣΤΩΣ ΔΕΞΑΜΕΝΗ ΣΥ ΜΟΝΗ
ΙΛΑΘ’ ΑΠΟΙΧΟΜΕΝΟΙΣ ΙΚΕΤΑΙΣ ΣΟΙ ΗΔΕ ΠΑΡΟΥΣΙ
ΝΥΝ ΤΕ ΚΑΙ ΕΣΣΟΜΕΝΟΙΣ ΑΖΟΜΕΝΟΙΣ ΣΕ ΟΛΩΣ
ΤΑΥΤΑΝ ΕΚ ΚΡΑΔΙΗΣ ΑΙΤΙΩΝ ΧΑΡΙΝ ΩΣ ΠΟΛΥΜΟΧΘΟΣ
Κ ΟΥ ΜΟΝΟΣ ΑΥΤΑΡ ΑΠΑΝΤΕΣ ΑΟΛΛΕΕΣ ΑΖΥΜΕΣ ΑΓΝΗ
ΚΥΠΤΟΝΤΕΣ ΚΑΤΑ ΓΗΣ ΑΝΤΙΒΟΛΟΥΜΕΝ ΠΑΝΤΕΣ
ΝΥΝ ΔΕ ΤΙ ΕΛΠΩΡΗ ΜΕΡΟΠΩΝ, ΜΑΡΙΗ ΕΡΑΤΕΙΝΗ
ΔΕΧΝΥΟ ΚΑΙ ΗΜΩΝ ΨΥΧΟΣΟΟΥΣ ΤΕ ΜΟΓΟΥΣ
ΑΠΟΚΡΙΣΙΣ
ΕΥΜΕΝΕΣΤΕΡΑ ΠΕΛΩ ΚΑΙ ΕΣΣΟΜΑΙ ΥΜΕΤΕΡΟΙΣ
ΜΟΧΘΟΙΣ ΥΙΟΝ ΕΜΟΝ ΠΑΝΤΟΤΕ ΛΙΣΣΟΜΕΝΗ

Το οποίο σε ελεύθερη μετάφραση μπορούμε ν’ αποδώσουμε:
Ο προστάτης της μονής : Ω κόρη, εσύ που δέχθηκες το λιθάρι που έπεσε από ψιλό βουνό με τρόπο ανεξήγητο χωρίς να κοπεί από ανθρώπινα χέρια γίνε σπλαχνική και στους δούλους σου και σ’ αυτούς που έφυγαν απ’ το κόσμο αυτό και σ’ αυτούς που θα γεννηθούν και που όλοι σ’ ευλαβούνται. Αυτή τη χάρη σου ζητώ παρθένα μου από τα βάθη της καρδιάς μου σαν πολύμοχθος και όχι μόνος μου αλλά και όλοι οι αδελφοί μοναχοί όλοι πέφτουμε στη γη. Δέξου και τώρα Παναγία μου συ η ελπίδα των ανθρώπων τους μόχθους για τη σωτηρία των συνανθρώπων μας. Απόκριση : Θα είμαι ευσπλαχνική και τώρα και πάντα στους κόπους σας παρακαλώντας ακατάπαυστα τον υιό μου.
Στην παραπάνω επιγραφή μπορούμε να δούμε ξεκάθαρα την επίκληση την οποία κάνει προς τη Θεοτόκο ο ηγούμενος Γαβριήλ. Το περιεχόμενο της επιγραφής κάνει αναφορά στην ίδια τη μονή και φυσικά ο ηγούμενος παρακαλεί και για τους άλλους αδελφούς αποκαλεί δε την Θεοτόκο φανερά πια προστάτη της μονής και επικαλείται τη βοήθειά της. Το σχισμένο όρος είναι μια εικόνα παρμένη από την Παλαιά Διαθήκη και ειδικότερα τον προφήτη Δανιήλ (13.31-36) Η επιστολή δεν έχει υπογραφή αλλά ούτε και χαραγμένη ημερομηνία, έτσι την προέλευσή της καταλαβαίνουμε από τα στοιχεία που έχουν να κάνουν με την ανακαίνιση της μονής. Η επιγραφή αυτή δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά από τον Spratt ο οποίος την ερμήνευσε λάθος την δε ερμηνεία που έχουμε σήμερα έδωσε ο πανεπιστημιακός και ακαδημαϊκός Γεώργιος Χατζιδάκης και την δημοσίευσε με εκτεταμένα σχόλια ο Στέφανος Ξανθουδίδης.
Η Δεύτερη επιγραφή την οποία συναντάμε είναι επίσης της εποχής του Γαβριήλ και βρέθηκε από κάποιον Οθωμανό χωρικό το 1898 την ώρα που έσκαπτε στον αγρό του κοντά στον ερειπωμένο ναό του Αγίου Κωνσταντίνου ο οποίος ναός ήταν μετόχι της μονής και την Παρέδωσε στους γάλλους οι οποίοι μετά την παρακίνηση του καθηγητή Ανδρέα Βουρδουμπάκη την παρέδωσαν στη μονή η οποία με τη σειρά της την τοποθέτησε μαζί με την εταίρα επιγραφή που αναφέραμε πριν. Η επιγραφή αποτελείτε από πέντε ελεγειακούς στοίχους και είναι κτητορική του μετοχίου της μονής Παναγίας της ακρωτηριανής Αγίου Κωνσταντίνου, την οποία έκτισε ο Γαβριήλ ο οποίος ανακαίνισε και τη μονή.

Η επιγραφή έχει ως εξής:

Τ`ις δόμον [ Ερρημα~ιον [εκάσσατο ]ιρον ] Ολύμπου;
Παντόγαλος Γαβρι`ηλ Θεοείκελος, [αγλαομήτης
{ Ασκετος, ] Υψίνους, σεμν`ος [ακερσοκόμης
Ο#ιος Κωνσταντ~ινος ]ο θε~ιος το{υνομα [ετύχθη
{ Ενθαδ΄ ]όπη θεί?η ε[υχόμεθα ε[υσεβί?η
] Όνπερ {ετευξεν Θεο~υ Μαρίοις χάριν [Ακροθεαίνης
Πα~υλα τ~ων πατέρων {εμμεν [ες [αΐδιον
Χίλια εξ θ΄ [εκατ`ον Λυκαβάντων κύκλα παρ~ηλθε
Κα`ι δέκα χεννέα μ`ην ]έβδομος εξ φανέων

Μέσα στο περιεχόμενο της επιγραφής βλέπουμε πολλά θετικά σχόλια για την εμφάνιση και το χαρακτήρα του Γαβριήλ με αποτέλεσμα πολλοί να λένε ότι η επιγραφή δεν είναι έργο του ίδιου αλλά του αδελφού του Μελετίου ο οποίος τον διαδέχτηκε στην ηγουμενία της μονής. Πάντως μπορούμε να δούμε ότι του προσδίδονται πολλά χαρακτηριστικά τόσο για την εξωτερική του εμφάνιση αναφερόμενος ακόμα και στο χαρακτηριστικό ότι δεν έκοβε τα μαλλιά του, αλλά κάνει αναφορές και σε πολλά πνευματικά χαρίσματα που έχουν να κάνουν τόσο με τη μοναχική και ιερατική του ιδιότητα όσο και στην κατάρτιση και κατά κόσμο παιδεία.
Μια πολύ σημαντική επιγραφή είναι και η τρίτη κατά σειρά εντοιχισμένη στην είσοδο του ναού της μονής η οποία είναι παλαιότερη των άλλων είναι εκείνη που γνωστή σαν «επιγραφή των Μαγνήτων» και σαν θέμα έχει την απόφαση που έλαβαν οι γέροντες μαγνήσιοι στην διαμάχη που είχε ξεσπάσει μεταξύ Ιτανίων και Ιεραπυτνίων σχετικά με τα σύνορα που έπρεπε να έχει η κάθε πόλη. Ήταν δηλαδή μια κτηματική διαφορά που όμως περιελάμβανε μια μεγάλη έκταση με πολύ σημαντικά μέρη και προσκυνήματα στην περιοχή. Είναι μια μεσιτική επιγραφή όπου κατοχυρώνονται στους Ιτανίους όλα τα εδάφη που μέχρι εκείνη τη στιγμή είχαν και διεκδικούσαν πρότερα τόσο οι κάτοικοι της Πραισού όσο και της Ιεράπυτνας μετά την κατάληψη της Πραισού απ’ αυτούς. Την επιγραφή ανακάλυψε για πρώτη φορά ο Άγγλος περιηγητής Pasley κατά το 1833 ο οποίος έλαβε ατελές αντίγραφο λόγο των δυσκολιών ν’ αναγνωστεί από την ακαθαρσία. Αργότερα ο πλοίαρχος Spratt περνώντας από τη μονή το 1852 βρήκε την επιγραφή στο ίδιο σημείο που την είχε βρει και ο Pasley κι αντιμετώπισε ακριβώς τις ίδιες δυσκολίες με τον προηγούμενο περιηγητή, συνέστησε όμως στους μοναχούς να
τοποθετήσουν την πλάκα στο σημείο όπου τη βρίσκουμε μέχρι σήμερα. Μετά από αυτό κατάφεραν να μετριάσουν τις δυσκολίες του κειμένου και να γίνει μια μικρή μελέτη σε μορφή επιφυλλίδας την οποία και δημοσίευσε στο περιοδικό «Churchill Badigton».
Η πρώτη σοβαρή και αξιόλογη μελέτη της επιγραφής έγινε, από το γερμανό επιστήμονα Filip Φgeust Boeckh και δημοσίευσε τις ανακαλύψεις του στο περιοδικό Corpus incriptorum Graecorum 2561 σελ. 1102.

Άλλες επιγραφές της μονής.

Πολλές είναι ακόμα οι επιγραφές που υπάρχουν σε σημεία της μονής και δίνουν σημαντικές πληροφορίες για την ιστορία και παρουσία της μονής.
Επιγραφή εντοιχισμένη πάνω σε λευκό μάρμαρο στη νότια πλευρά του κωδωνο-στασίου και περιγράφει τα εξής:
ΑΩΓ%΄ μ`ην Σετεβρ. † κτίστης Μιχαήλ
† κτήτωρ συνρομε`υς ]ο του καμπαναρίου
ε[ις τ`ην [εποχ`ην το~υ [Αντιβασιλέως
το~υ Α[ιγυπτιακο~υ ηρώου ηγεμ~ωνος
Κύριλλος πέλλων ]ηγουμένου τ~ης ωλ (=παν)
]αγίας Μον~ης μητροπαρθένου κό(ρης)
]ήτις [εστ`ι προστάτης το~υ ποιμνίου
πρ`ος τ`ον υ]ι`ον της κα`ι θε`ον τ~ων [απάντων
] ίνα ομοιον ος [εκπληρωθ~?η τ`ο {ανω Β
τ~?η μελούση ζω~?η τ~?η α]ιωνί?ω γράφοντα
Ο Συντάκτης της επιστολής είναι πιθανότατα ο τότε ηγούμενος Κύριλλος και η επιστολή έχει ουσιαστικούς επηρεασμούς από την επιγραφή που είχε τοποθετήσει στην είσοδο ο Γαβριήλ Παντόγαλος. Ακόμα μας πληροφορεί για επιδιόρθωση που δέχτηκε εκείνη την Περίοδο το καμπαναριό αφού δεν είναι δυνατό να μιλήσουμε για κατασκευή του κωδωνοστασίου το 1836 λόγο της ήδη υπάρχουσας εικόνας του 1771 του ζωγράφου Σταματίου γνωστή με την επωνυμία «Ρόδο το Αμάραντο», έχουμε σχέδιο της μονής και τη συναντούμε μα την ίδια μορφή που είναι ακόμα μέχρι της μέρες μας. Είναι άγνωστη η αιτία για την οποία ο ηγούμενος Κύριλλος Σμυρίλιος από τους Αδραβάστους χρειάστηκε να επιδιορθώσει το κωδωνοστάσιο. Την περίοδο αυτή η Κρήτη έχει παραχωρηθεί στον Αντιβασιλέα της Αιγύπτου Μεχμέτ Αλή αντί 20.000.000 γροσίων και έμεινε στην Αιγυπτιακή κατοχή μέχρι το 1841.
Άλλη επιγραφή εντοιχισμένη στην ανατολική πλευρά του κωδωνοστασίου έχει ως εξής:
1853
ο[ικοδομήθησαν η π
αρουσες στω
αίς [εν μη
ν`ι Μαρτ~ιω 29
Χ΄΄ Τιμώθεος ] Ηγούμ
Από την ως άνω επιγραφή λαμβάνουμε πολλές πληροφορίες σχετικά με άλλη μία νεότερη επέκταση που έγινε πάνω στο καμπαναριό.
Πάρουμε να βρούμε ακόμα σημαντικές πληροφορίες για επισκευές που έγιναν στη μονή τα μέσα του 19ου αιώνα οι δε χτίστες είχαν τη συνήθεια να αναφέρουν κάποια στοιχεία για το έργο το οποίο κατασκεύαζαν άσχετα από την αξία που είχε το κάθε.

Γ.Τ.