Από την τοπική μας ιστορία: Το φρούριο Monte Forte.

Στη Νοτιοανατολική περιοχή του χωριού Κρυά της Επαρχίας Σητείας και σε ορεινή περιοχή με υψηλούς και απότομους βράχους βρίσκεται το Ενετικό φρούριο Monte Forte. Με μέγιστο μήκος τα 120 μ. και πλάτος 80μ το "ισχυρό βουνό" όπως μεταφράζεται το όνομά του έχει θέα όλη την νότια και ανατολική περιοχή της επαρχίας Σητείας και ειδικότερα την περιοχή του Μακρύ Γιαλού, των Λιθινών και το οροπέδιο της Ζήρου και των Αρμενοχανδράδων. Στο βόρειο μέρος του κάστρου υπάρχουν τα βουνά του Μπέμπονα και της Κοπροκεφάλας.
Η άνοδος στο κάστρο γίνεται από τη μία και μοναδική πόρτα που υπάρχει στη νότια πλευρά του και έχει το όνομα "κάτω πόρτα¨ για το λόγο αυτό η είσοδος στο κάστρο ήταν αδύνατη εξ ου και το όνομα "ισχυρό βουνό" Monte Forte. Υπάρχει λιθόστρωτος μικρός δρόμος διαβατός που δεν έχει δυνατότητα να εισέλθουν αμάξια από το σημείο εκείνο. Στην κορυφή του κάστρου έχει κτιστεί εκκλησία αφιερωμένη στο όνομα του Αγίου Γεωργίου, στην τοπική κοινωνία η περιοχή είναι γνωστή με το όνομα "Επάνω Καστέλι".
Όταν το 1209 οι Γενουάτες καταλαμβάνουν την Κρήτη αποφασίζουν να ξεκινήσουν την οχύρωση της τόσο για την προστασία της νήσου από άλλους πιθανούς διεκδικητές, όσο και για την προστασία του πληθυσμού από τους πειρατές που μάστιζαν τα νησιά της Μεσογείου θάλασσας. Ένα από τα φρούρια που κατασκευάζουν οι Ενετοί είναι και εκείνο του Monte Forte. Όταν το 1211 οι Ενετοί παραλαμβάνουν την Κρήτη από τους Γενουάτες και ξεκινούν να διοικούν το νησί, τα φρούρια θα εξακολουθήσουν να λειτουργούν και θα εξοπλιστούν ακόμα περισσότερο για να μπορέσουν να διατηρήσουν τον έλεγχο της Ενετικής διοίκησης από πιθανές επαναστάσεις αλλά και επίδοξους εισβολείς, αφού η Αυτοκρατορία της Κωνσταντινούπολης καταρρέει και κανείς δε γνωρίζει ποιος θα είναι ο επόμενος που θα αναλάβει τη διοίκηση των περιοχών που μέχρι εκείνη τη στιγμή διοικούσε.
Η πρώτη απειλή για τους κατακτητές αλλά και την ασφάλεια του φρουρίου πραγματοποιείται από τους αγιοστεφανιώτες όπου πραγματοποιούν την πρώτη επαναστατική προσπάθεια κατά των Ενετών, πιθανώς αμέσως το 1211, καταλαμβάνουν το φρούριο όταν δε η επανάσταση αποτυγχάνει κι εκείνοι αποφασίζουν να φύγουν για τις περιοχές του Μιραμπέλλου οι Ενετοί κατανοούν την αναγκαιότητα του φρουρίου το οποίο εξοπλίζουν περισσότερο. Το φρούριο μετά την επανάσταση των αγιοστεφανιωτών περιέρχεται στη διοίκηση του Μάρκου Σανούδου, διοικητού της Νάξου που είχε βοηθήσει τον δούκα της Κρήτης Τιέπολο να επικρατήσει μετά την προαναφερθείσα επανάσταση. Το 1230-1236 η επανάσταση των Σκορδίλων και των Μελισσηνών λαμβάνει χώρα στην περιοχή του Monte Forte αλλά και αυτή η επανάσταση απέτυχε μετά τη συνθηκολόγηση των επαναστατών με το νέο δούκα Βαρθολομαίο Γραδονίκο. Το Απάνω καστέλι πρέπει να περιέπεσε στα χέρια των Κρητών και κατά την επανάσταση του Αλεξίου Καλλέργη κατά το 12821299. Το 1303 ο μεγάλος σεισμός της Κρήτης καταστρέφει το φρούριο το οποίο επισκευάζεται πριν από το 1330 που ξεκινά η επανάσταση των Ψαρομηλίγγων και επιτυγχάνει, κατά τον Αγγελάκι, να διατηρήσει επί μακρού τη διοίκηση της ενδοχώρας στην Κρήτη. Μετά το τέλος κι αυτής της επανάστασης το φρούριο ερημώνει όλο και περισσότερο με τον καιρό, πιθανότερα δε στο μεγάλο σεισμό του 1490 ή του 1508 σχεδόν καταστρέφεται. Είναι πιθανό λίγο πριν από το τέλος της Ενετικής κυριαρχίας, και διαβλέποντας τον κίνδυνο των Οθωμανών οι Ενετοί, να επισκεύασαν το Φρούριο για να αντιμετωπίσουν το επερχόμενο εξ ανατολών κίνδυνο.
Οι τοπικοί ιστορία θέλει το φρούριο να μην παραδίδεται στους Οθωμανούς και να είναι σημείο τοπικής αντίστασης και προστασίας του χριστιανικού στοιχείου, αλλά όλα αυτά είναι στοιχεία που δεν είναι διασταυρωμένα και το σημαντικότερο δεν υπάρχουν ιστορικές αναφορές. Η πληροφορία που λαμβάνουμε από τον Αγγελάκι είναι ότι κατά την τελευταία περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας το Monte Forte όπως και τα άλλα φρούρια και κάστρα της Ανατολικής Κρήτης να είναι σημεία προφύλαξης των Οθωμανών από τις διαρκείς επαναστάσεις στην Κρήτη μετά το 1821 και μέχρι την τελική επανάσταση του 1897.
Αναφορικά με την εκκλησία στην κορυφή του φρουρίου γνωρίζουμε ότι το 1630 είχε κτιστεί και πιθανότερο να καταστράφηκε αργότερα από τους Οθωμανούς και τα τελευταία χρόνια της Οθωμανικής κυριαρχίας να ανακαινίστηκε, πιθανότερα μετά το 1887.
Σήμερα το φρούριο έχει συντηρηθεί σε κάποια σημεία του, όπου φυσικά ήταν δυνατό αφού ο χρόνος αλλά και κάποιες από τις σύγχρονες παρεμβάσεις πρόλαβαν να καταστρέψουν πολλά πράγματα. Ο ναός έχει δεχτεί επεμβάσεις με τσιμέντο και καμιά αρχιτεκτονική λογική όμως η υπηρεσία αποκατάσταση Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών μνημείων έχει αποκαταστήσει μέρος του καστρότοιχου αλλά και το σαρνίτσι που υπάρχει στην κορυφή και χρησιμοποιούνταν για τη συγκέντρωση των όμβριων υδάτων.
Το τραγικό είναι ότι οι επισκέπτες είναι ελάχιστοι σήμερα παρά δε το γεγονός ότι όλοι έρχονται από το Μακρύ Γιαλό το αντικρίζουν, λίγοι μόνο αναγνωρίζουν το μέρος και ελάχιστοι κατανοούν την ιστορική του αξία. Ίσως είναι καιρός να κάνουμε ένα ταξίδι μέχρι τα Κρυά τόσο για να δούμε την πανοραμική θέα με το φρούριο του Monte Forte ή Απάνω Καστελίου αλλά και να επιστρέψουμε με το νου στην ιστορική διαδρομή των μαχών και των αγώνων μέσα στο χρόνο.

Γ.Τ.